afb. M. Bimmel, 16 juni 2003
Pensmarkt 17 : De Helle
bouwjaar: M.E.
verbouwingen: XVIII, XIX, 1905/1906, 1936, XXd
huidige functie: winkel en opslagruimte
Bouwhistorie
'De Helle' (1602)
Pensmarkt 17
|
Dit pand is ontstaan na de verdeling van de tweede Lakenhal. Ter plaatse van de linker zijmuur stond de noordgevel van deze hal. In de kelder is de oude fundering van de noordmuur nog aanwezig. Deze fundering is echter ouder dan de hier omstreeks 1400 gebouwde hal. Over de voorganger is weinig bekend, maar het moet een stenen gebouw geweest zijn. Dit zou evenals de latere Lakenhal in bezit zijn geweest van de hertog van Brabant. De oudere kelders, die waarschijnlijk houten zolderingen hadden, stonden met elkaar in verbinding. In 1520 moet Roelof van Lanchuysen 20 'schellingen' aan hertogcijns betalen, na hem Daniël van Peelt, die we al kennen van andere huizen in dit deel van het bouwblok. In 1573 moeten er 10 'stuivers' extra betaald worden, vermoedelijk voor een kelder onder de straat. De weduwe van de toenmalige bezitter Aart Houbraecken, uit 'De Cup', zoals hij | 290 |
|
aangeduid wordt, moet deze cijns betalen. Waar 'De Cup' gesitueerd was, is de vraag. In 1552/'53 krijgt dezelfde Houbraken echter de bijvoeging 'inden Wandt', de naam van het buurpand. Hij moet in dat jaar voor twee schouwen betalen. Willem Dircxs, die vetwarier van beroep is, betaalt voor één schouw in de kelder. Er blijkt nog een kelder te zijn, die aan Peter Vyghe verhuurd wordt. Waarschijnlijk is dit een kelder onder de straat. Verschillende van de hiervoor genoemde personen komen we ook tegen bij de heffingen op een ruimte die nauw verbonden moet zijn geweest met het boven vermelde huis. Mogelijk bevond zich deze ruimte in het bouwdeel achter 'De Helle' (Pensmarkt 17) en 'De Gulde Camme' (Markt 42a). Voor dit deel wordt 20 'schellingen' hertogcijns betaald door Nicolaas Faes. Hij wordt ook bij verschillende buurpanden vermeld. Later worden meerdere personen van de familie Want aangeslagen. Merkwaardig is de aanslag van 4½ penning oud geld voor een keldermond 'int Rat'. Dit is de naam van het pand Pensmarkt 7/9, een van de kameren ter plaatse van het voormalige Broodhuis. In 1553 wordt Aleyt, de weduwe van Cornelis Vyghen als bezitster belast voor één schouw. Ook de huurder moet voor één schouw betalen. Er moet in deze hoek van het bouwblok nog een bouwdeel zijn dat in de loop van de 16de eeuw in dezelfde handen is als 'De Gulden Poirte' (Markt 42). Er wordt in het haardenregister geen melding gemaakt van stookplaatsen in dit bouwdeel. Aangezien het huis aan de Pensmarkt en de achterbouw in de 19de en 20ste eeuw op de kelders na geheel vernieuwd zijn, resten ons slechts de oude afbeeldingen | 291 |
|
voor een nadere reconstructie. Op het schilderij van het Schermersoproer staat de tweede Lakenhal in verbouwde vorm weergegeven. Er is slechts één centrale deur aanwezig. Gezien de pui met luifel is er een tussenverdieping aangebracht. De hoge kapconstructie heeft twee zolders gekregen, die door zogenaamde dwerggevels en dakkapellen van licht werden voorzien. Op de verdieping zit een kruisvenster. De steendruk uit het midden van de 19de eeuw naar A. de Peellaert geeft ter plekke een afzonderlijk huis weer met een vroeg-17de-eeuwse trapgevel, die op de begane grond alleen een keldertoegang heeft. De plaatsing van de twee kruiskozijnen duidt op een verhoogd gelegen begane grond, hetgeen verband kan hebben met de oorspronkelijke hoge halruimte. Mogelijk vond deze ombouw tot afzonderlijk huis plaats tussen 1602 en 1605. Toen werd de naam van het pand in 'De Drie Gulden Cammen' veranderd, wat duidt op een relatie met Markt 42a, dat 'De Gulden Cam' heet. In de huidige lijstgevel uit 1906 zijn nog enkele hergebruikte gevelankers uit circa 1600 aanwezig. | 292 |
Literatuur
BP R 1457 fol. 8, 8v, 9; CB 1520 f 98v; CB 1573 f 100; M 1485 en 1486; P 1569; vSvY III, 411-413.
A. van Drunen, Gemeentelijk monument
Pensmarkt 17-19 / Markt 44
BeschrijvingAlgemeen:Het pand Pensmarkt 17-19 / Markt 44 is gelegen binnen het bouwblok dat zich op het marktplein bevindt, te weten de Markt, de Pensmarkt en de Schapenmarkt. Het pand heeft zijn oorsprong in twee afzonderlijke bouwmassa’s, die rond 1900 zijn samengevoegd. In het bouwdeel aan de Pensmarkt bevinden zich in de muren nog restanten van de middeleeuwse stadshal (vermoedelijk de vleeshal).Het bouwdeel aan de Pensmarkt telt vijf niveaus, namelijk een kelder, een begane grond, twee verdiepingen en een zolderverdieping. Het dak bestaat uit een platdak met een schild aan de voorzijde, dat aansluit op het zadeldak van de dwarsbouw aan de Markt. Het dak heeft een bitumineuze dakbedekking. In dit dakvlak bevindt zich een dakkapel met plat dak, afgedekt met leien. De ondiepe uitbouw aan de voorzijde, thans onderdeel van een moderne winkelpui, vormt vermoedelijk een restant van een voormalig pothuis en heeft een platdak. Tegen de oorspronkelijke kopse gevel van het bouwdeel aan de Pensmarkt, op de hoek Pensmarkt- Markt, is een ondiepe dwarsbouw geplaatst. Dit hoekpand heeft een opbouw in vijf niveaus, te weten een kelder, een begane grond, twee verdiepingen en een zolderverdieping onder een zadeldak. Behalve de laat-middeleeuwse kelder, voorzien van tongewelf, dateert de huidige bouwmassa grotendeels uit de 18e eeuw. De neo-classicistische vormgeving van de gevels is in de latere 19de eeuw tot stand gekomen, gelijk met de enkelvoudige balklagen boven de verdiepingen en de kapconstructie. De begane grond van het hoekpand en het bouwdeel aan de Pensmarkt zijn tegenwoordig samengevoegd tot één ruimte. De voormalige scheidingsmuur tussen beide bouwdelen is op dit niveau verdwenen. Gevel aan de Pensmarkt:De neo-classicistische gevel aan de Pensmarkt bestaat uit drie delen: een uitspringend deel, horende bij het hoekpand; rechts hiervan een met een sprong teruggelegde gevel horende bij de voormalige langsbouw; en tot slot de uitbouw ter hoogte van de begane grond van het hoekpand. De gevel van het uitspringende deel is gepleisterd en voorzien van blokmotief en wordt voortgezet in de gevel grenzend aan de Markt. Op de eerste en tweede verdieping bevinden zich twee T-vensters in een geprofileerde gevelopening met afgeronde hoeken en een kuif. De vensters zijn geplaatst op raamdorpels die samenvallen met de waterlijsten, die over de volle breedte van de gevel doorlopen. In de uitbouw ter hoogte van de begane grond is een moderne winkelpui aangebracht. Deze uitbouw loopt door tot halverwege het terugliggende rechter deel van de gevel. | 1 |
Het rechter deel van de gevel heeft tot in de twintigste eeuw een klok- of trapgevel gehad. Met de verbouwing van 1906 is deze gevel gewijzigd in de huidige lijstgevel, waarbij de gevel vermoedelijk ook is verhoogd. Het is niet uitgesloten dat zich in het opgaand muurwerk van de gevel nog delen van de oude gevel, maar mogelijk ook nog ouder muurwerk bevindt. De huidige gevel is gepleisterd. Tegen de rechterzijmuur bevindt zich een deuropening, geplaatst in een halfronde gevelopening. Op de eerste verdieping zijn twee moderne vensters met draaiend onderraam en vast bovenraam. De twee T- vensters op de verdieping (XIXB) bezitten een schuivend onderraam. De onderdorpels vallen samen met de over de volle breedte van de gevel doorlopende waterlijst. Ter hoogte van de balklaag boven de eerste en tweede verdieping bevinden zich sierlijk vormgegeven strijkbalkankers. Deze ankers horen bij een in 1906 gesloopte 17de eeuwse klok- of trapgevel. De gevel eindigt met een geprofileerde kroonlijst die doorloopt over de gevel aan de Markt-zijde.Gevel aan de Markt:De gevel aan de Markt is een voortzetting van de uitspringende gevel aan de Pensmarkt. De begane grond bestaat uit een moderne winkelpui. Het opgaand muurwerk ter hoogte van de eerste en tweede verdieping is gepleisterd en voorzien van blokmotief. Zowel op de eerste als op de tweede verdieping bevinden zich twee Tvensters die identiek zijn aan de vensters in het uitspringende geveldeel aan de Pensmarkt. De kroonlijst en uitkragende bakgoot van de gevel aan de Pensmarkt zijn over deze gevel voortgezet.Rechterzijgevel (zijde Pensmarkt):Slechts het bovenste deel van de rechterzijmuur, die grenst aan het buurpand Pensmarkt 15, is in het zicht en wordt gevormd door een gecementeerd tuitgevel met schouderstuk. Deze gevel bevat mogelijk nog ouder, laat-middeleeuws muurwerk.Linkerzijgevel (zijde Markt):Het pand heeft de linkerzijmuur gemeenschappelijk met het hoekpand Markt 40-42. Deze gevel hoort bij de bouwmassa die in de 18de eeuw tot stand is gekomen. Dit sluit de aanwezigheid van nog ouder, laat-middeleeuws muurwerk niet uit.Interieur:Onder het aan de Pensmarkt gelegen bouwdeel bevindt zich een kelder gedekt met een betonnen vloer. De kelder onder het bouwdeel aan de Markt, heeft een tongewelf haaks op de Pensmarkt. De keldermuren bevatten nog laat-middeleeuws muurwerk. Beide kelders staan met elkaar in verbinding door een secundaire, door het gewelf heen gebroken doorgang. In het hoekpand zijn de oorspronkelijke balklagen boven de begane grond en de verdieping vermoedelijk in de latere negentiende eeuw vervangen door enkelvoudige balklagen. De zolderverdieping bezit twee eenvoudige spanten met nokstijl en nokgording. De nok is evenwijdig aan de gevel aan de Markt gelegen. | 2 |
Redengevende omschrijvingHet pand Pensmarkt 17-19 / Markt 44 heeft hoge stedenbouwkundige waarde vanwege de prominente ligging van het pand met de hoek Pensmarkt / Markt.Het pand heeft hoge monumentale waarde vanwege de hoge ouderdom van de bouwmassa en vanwege de aanwezigheid van belangwekkende structuurbepalende kelders, horende bij de laatmiddeleeuwse fase. | 3 |
Gemeente 's-HertogenboschKelder
|
Kelder eind 16e eeuw zeker aanwezig. |
Verkennend onderzoek publieksfuncties kelders aan Markt en Pensmarkt
Artikelen
| 2016 |
RedactieZolderbrand monument PensmarktBrabants Dagblad woensdag 6 april 2016 | 2 |
|
| 2016 |
Top liftte lekker mee op drukte in de stad, en dan dit„Heel ellendig. Vooral omdat de zaken zo goed gingen door extra aanloop in het Jeroen Boschjaar.” Dat zegt Dirk-Jan Top, met broer Maas-Jan eigenaar van Brasserie Top in Den Bosch, waar dinsdagnacht brand woedde.
Marc Brink | Brabants Dagblad donderdag 7 april 2016 | 2
|
|
| 2016 |
Tonny mist haar ‘plekske’Haar vaste stek in de Bossche Brasserie Top is zwart van de rookschade. Tonny Verheugd is even haar tweede thuis kwijt.
Emma Peters | Brabants Dagblad dinsdag 19 april 2016 | 4
|
Adresboeken
Pensmarkt 17
Pensmarkt 17 (1909)
| 1943 | wed. M.F.R. Puls-Seitz |
Bossche Encyclopedie |